Teknopolis eta min kronikoa

Teknopolis

             

Elhuyar Fundazioak ETBko hiru katerentzat egiten duen zientzia eta teknologiaren dibulgazio-programa da Teknopolis. Oinarrizko zientzia eta Euskal Herrian egiten den ikerketa dira saioaren ardatz; labur esanda, zientzia eta teknologiaren berrikuntzak. 

            

1999ko otsailean eman zuten lehenengo aldiz Teknopolis telebista-saioa. Publiko orokorrari zuzenduriko programa da, eta hau du helburu: Euskal Herriko eta mundu osoko zientzia, teknologia eta berrikuntzaren berri ematea. 

                      

Teknopolis eta Elhuyar Fundazioa

                          

Erreportajeak, elkarrizketak, egungo albisteak, oinarrizko zientzia... dira saioaren muina, 30 minutu irauten ditu programak eta Oihana Jauregi du aurkezle. Saioak, oinarrizko zientziari eskainitako tarte laburrak, aipuak, gai nagusiak sakonean noizbehinka, eta ikertzaileak beren ikerketa-lekuetan eta arlo pertsonalean ezagutzeko aukera ematen du. Bizia, atsegina eta entretenigarria da. Euskaraz eta gaztelaniaz ematen da Teknopolis, euskal telebista autonomikoko (ETB) hiru kanaletan: asteazkenero 23:00etan ETB-3n eta igandero 15:30ean ETB-1en eta 11:00etan ETB-2n. Lantaldea zortzi zientzialari eta kazetarik osatzen dute; ikusle-kopurua, berriz, 60.000 ingurukoa du, astean. Hauxe da bere webgunea: teknopolis.elhuyar.org

        

Elhuyarrek Eusko Jaurlaritzako Industria eta Hezkuntza sailekin lankidetzan egiten du ETBrako zientzia eta teknologiaren inguruko dibulgazio saioa. Horrez gainera, Mondragon Unibertsitatea, Euskal Herriko Unibertsitatea eta Ingeteam taldea ditu laguntzaile.

            

Blog honetan hainbat aldiz zientziari buruzko telebista-programa honetan azaldutako gaien bideoak ipini ditut. Hona hemen bideo horien aipamena:

- Hotzeria eta gripea

- Osteoporosia

- Hezueria

- Psoriasia

                

                      

Animatu eta ikus ezazue Teknopolis!

        

          

            

            

         Min kronikoa

           

Mina ezin da neurtu eta egunero minez bizi den gaixoaren ezintasuna ere ez. Askotan ezinezkoa da iturri zehatza zein den jakitea, kasu horietan minari aurre egiteko moduak bilatzea izugarri zaila da. 

             

Urtarrilaren 23an ETB-1eko Teknopolis saioan gai honi buruzko erreportajea eman zuten eta telebistan ikusi ostean blog-ean jartzea pentsatu nuen, zuen guztion gozagarri. Min kronikoari buruz aurretik nekiena sakontzeko eta ez nekiena ikasteko baliagarri izan zait.

             

Ambrosio Egaña da bideo honetako protagonista, min kronikoa pairatzen du duela hamabost urtetik. Horri aurre egitea da bere eguneroko borroka. Min kronikoak Europako biztanleen %20 ukitzen du, halere, gaixoen %2-k baino ez du tratamendua jasotzen. Mina gutxitzea eta bizi-kalitatea hobetzea da haien helburua.

                 

             

                       
                    

Giltzadurak eta afonia

Giltzadurak sano eta minik gabe

                   

Giltzaduretan oinazea sor dezaketen aldagaien zerrenda luzea da. Edonola ere, badira jarraitu beharreko gomendio orokor batzuk, giltzadurak ahalik eta modu onenean zaintzeko.

Asko dira giltzaduretako mina sorraraz dezaketen arrazoiak: artikulazioetako gaitz zahar nahiz berriak, artrosia esaterako, edo baita eguraldi aldaketa bezain hutsalak diruditen baldintzak ere. Baina edozein dela ere minaren kausa, badira beti jarraitu beharreko gomendio orokor batzuk.
             
Min hauek ohikoak dira adineko pertsonetan eta, emakumeen kasuan, gehitu egiten dira menopausiarekin. Arruntagoak dira lan sedentarioak dituzten pertsonetan ere, ez baitaude ariketa fisikoak egitera ohituta. Azkenik, giltzadura berarekin behin eta berriz mugimendu errepikatuak egitera behartzen duten jarduerek ere —kirolek, ordenagailu bidezko lanek eta abar— areagotu egiten dute min artikularra jasateko arriskua.
        
Giltzaduretan molestiak sumatu bezain laster, aurreneko erreakzioa erasandako zona inmobilizatzea da. Neurri hori baliagarria izan daiteke minaren une kritikoan, baina behin mina apur bat arindu ondoren, giltzadura berriro martxan jartzea komeni da, tonu muskularra berreskuratzeko. Hori egin ezean, giharra atrofiatzeko arriskua dago, mina eta mugitu ezina areagotuz.
                

Gorputzeko atal ia guztietan gerta daiteke giltzaduren lesio bat

       
Ibiltzea, kirolik onena
          
Egunean 30 minutuz gutxienez ibiltzeak konta ezin ahala mesede ekarriko dizkigu. Muskuluak indartuz, odol-zirkulazioa bizkortuz eta giltzaduren mugikortasuna hobetuz, molestiak kontrolatzen lagunduko digu. Baina ondo egiteko, beharrezkoa da ibiltzean erritmo konstanteari eustea —erritmo hori moderatua edo gogorra izan daiteke, bakoitzaren sasoi fisikoaren arabera— eta jarrera edo postura egokia hartzea —burua tente eta bizkarra zuzen—. Besoak pausoen erritmoan kulunkatu behar dira, arnasketa kontrolatuz —airea sudurretik hartu eta ahotik bota—eta oinak modu egokian mugituz: aurrena orpoak zapaldu behar du, eta oinaren gainerako zatiek ondoren. Ibiltzeko lur irregularrak saihestea komeni da, horrelakoetan giltzaduren gainkargak etorri baitaitezke.
         
Kirolik egokienak
           
Ibiltzeaz gain beste kirolen bat egin nahi izanez gero, tentuz aukeratzea gomendatuko nizuke, izan ere kirol guztiak ez dira egokiak giltzaduretako minez dagoen pertsonarentzat. Zenbait kasutan, medikuari galdetu beharko diozu, hemen esandakoekin ondo konpontzen ez bazara.
Baina, oro har, uretan egiten diren kirolak dira egokienak, hasi igeriketatik eta aquagym edo uretan egiten den gimnastikaraino. Uretan gorputzaren pisua arindu egiten denez, mugikortasuna hobetu eta lesioen arriskua gutxitzen da. Luzatze ariketak ere oso gomendagarriak dira.
        
Dietaren garrantzia
          
Zenbait ikerketaren arabera, elikadurak eragin handia dauka gure artikulazioen osasunean. Janari azidoetan aberatsegia den jan neurriak giltzaduretako inflamazioa eta mina areagotzen ditu —azido uriko altuegia dutenek ondo dakite horren berri—.
      
• Kontuz haragi eta esnekiekin. Janari proteiko guztiek —haragiek, hestebeteek, mariskoek, arrainek, arrautzek eta azukreak bereziki— okerrarazi egiten dute giltzaduretako mina. Horrexegatik, horien kontsumoan gehiegikeriarik ez egitea gomendatzen da. Gatza, alkohola, kafea eta frijituak ere kaltegarriak dira.
         
• Fruta eta berdura gehiago. Kontraesana irudi lezake, agian, baina fruta azidoak —zitriko guztiak, esaterako— mesedegarriak egingo zaizkizu min artikularrak baldin badauzkazu, elikagai horiek azidoak neutralizatzen dituzte eta. Berdurak —apioa, perrexila, errefauak, tomatea, letxuga, aza eta azenarioak— ere oso komenigarriak izango zaizkizu mina arintzeko.
          
• E bitaminaren laguntza. Ezinbesteko mantenugaia da hezurrak osasuntsu mantentzeko, giltzaduren malgutasuna hobetzen laguntzen duelako. Eta nora joan bitamina horren bila? Labore integraletara, lekale, fruitu lehor eta hosto berdeko berduretara batez ere.

            

        

Minaren kontrako erremedio bizkorrak

             

Krisi-uneetan, aholku hauek molestiak arintzen lagunduko dizute. Baina mina oso gogorra bada, edo mugitu ezinik bazaude, hobe duzu espezialista batengana joatea.
             
• Hotza eta beroa, noiz bata eta noiz bestea? Ur oso beroarekin hartutako dutxa edo bainua erremedio ona da mindutako giltzadura bat arintzeko, erasandako atala erlaxatzen laguntzen duelako. Manta elektrikoa edo enplastu beroak ere erabil daitezke. Baina mina lesioren baten ondotik agertzen bada, hobe da hotza aplikatzea —izotz-puskez betetako poltsa bat, esaterako—, inflamazioa gutxitzen duelako.
                  
• Masajeak. Erasandako ataleko zirkulazioa bizkortu eta artikulazioa lubrikatzen dute. Baina beti horretan aditua den pertsona baten eskutik.
          
• Botikak. Medikuak aginduz gero, anti-inflamatorioak har daitezke, aldi berean mina eta hantura borrokatzeko. Edo horretarako egokia den krema edo pomadaren bat ere erabil daiteke.
          
• Infusio lasaitzaileak. Jengibreak giltzaduretako hantura gutxitzen laguntzen du, eta te berdeak, berriz, kartilagoetako mina murrizten du, belauneko minez bazaude batez ere.
           
• Minaren kontrako bainuak. Bainuko urari itsasoko gatz eskutada bat —edo gatz larria bestela— gehituz gero, mina nabarmen arinduko zaizu.

          
              

-------------------------------    

           
                

Nola zaindu afonia?

          

Pertsona bat ia ahotsik gabe geratzeko arrazoiak, edo ahotsa erabat erlastu eta zakartzeko arrazoiak asko eta oso diferenteak dira, baina horietan ohikoena ahotsaren erabilera desegokia da: bizkorregi hitz egitea, edo ozenegi bestela, edo hitz egiterakoan jarrera deserosoa, ez zuzena, mantentzea. Eta kausa horien ondorioz, ahots-kordak bortxatu eta gehiegi behartzen dira.

                                                                 

Afonia

                 

Aipatutako arrazoiez gain, estresak, katarro batek, laringitisak edo alergiak, edo bizi-ohitura ez oso osasungarriek ere afonia ekar dezakete, gaixotasunaren molestia guztiekin.

Arazoaren irtenbidea kaltea ekarri duen arrazoiari aurre egitea da, besterik gabe. Afonia puntuala baldin bada, ahotsa behartzeagatik gertatua alegia, aski izango da egun batzuetan gure eztarriari atseden ematearekin. Baina afonia behin eta berriz errepikatzen bada, arrazoia ahotsaren erabilera desegokia izango da seguruenik, eta kasu horietan, ahotsean espezializatua dagoen otorrinolaringologo edo foniatra batengana joatea gomendatzen da, ahotsa erabiltzeko teknika egokia irakats diezagun.

          

Aurreko neurri orokorrez gain, edari hotzak baztertzea komeni da, baita alkohola eta kafeina ere —deshidratatzaileak dira—, eta tabakoaren moduko ohitura desegokiak. Likido beroak edatea komeni da, eztiarekin nahastuta, eta giroa hezetzea. Sendabelarrak ere erabil daitezke —gargarak plantainarekin, kamamila-infusioak, edo ezkaia edabe eta infusio moduan, ahotsa arintzen duelako—.

             

              

Jabier Agirre

berria      

(2011-01-25)

“Bola” edo “Sapoa”

Herritar medikuntzaren mundu anitz eta aberatsaren barruan jarraituz, gaurkoan Mungialdean egin dut geldialdia eta ikaskide batzuek burututako lanean oinarritu naiz. Haiek Mungiako (Bizkaia) petrikilo batengana jo zuten iaz eta Felisa izeneko sendalariak gaitz eta minak osatzeko zenbait moduren berri eman zien. Emakume honek hainbat sendabide erabiltzen baditu ere, bere masajeak dira azpimarragarrienak. 

              

Mungiako Felisa "bola" ateratzeko tratamenduan

                 

“Bola” edo “sapoa” pertsona batek urduritasun, estres edo antzeko sintomak dituenean bihotzaren azpiko sabel aldean sortzen den mina da. Eragozpen horrek bola itxura hartzen duelako deitzen zaio horrela eta honek arazoak sor ditzake. Felisak, masajeei esker, “bola” lekuz mugiarazten du eta kaltegarria izateari uzten dio.

Igurtzialdi horiek egiteko sabela alkoholarekin bustitzen du lehenbizi, eskuak ongi irrista daitezen eta min gutxiago egiteko. Tratamendu honetarako aparteko bertutea du eta masajeen bidez pertsonak guztiz sendatzea lortzen du, hurrengo egunetan eri izandakoak lasaitasuna berreskuratzen baitu zeharo.

Felisak aurpegira begiratuz jakin dezake pertsona gaixorik ote dagoen. Begietan egiten du so eta inor triste antzean badago, gaitzak jota edo osasunez gaizki dagoela jabetzen da.

“Bola” edo “sapoa” bihotzaren azpian nerbio eta haizez eratutako zerbait da, sabeleko goi ezker aldean. Nerbio eta haize horrek korapilo antzeko zerbait osatzen du bihotzaren azpiko gunean eta ez dio bihotzari lan egiten uzten. Bihotza itotzen du eta zirkulazioa geldiarazten du nolabait, ondorioz berau pairatzen duen pertsonak gaizki pasatzen du. Tripa, bizkarra eta buruari egiten dio kalte, okerrena burukoa izanik, depresioekin hasten baita. Medikuek ez dute oinazea arintzeko balio eta ez da botikarik behar izaten.

              

"Bola" hatzen bidez mugitzen da sabelean, ezkerretik eskuinera

           

“Bola” atera egin behar da, baina zaila da kanporatzen. Eskuko hatzez, pixkanaka ezkerretik eskuinera eramaten da “sapoa”, bihotzaren azpitik sabeleko eskuin behealdera. Hala ere, ez da erraz aurkitzen, “bola”-rekin batera beste gauza batzuekin topo egiten baitu sendagileak. Noizean behin kiste edo gantz zati bat aurkitu izan du Felisak. Bihotz azpian egoteaz gain, zerbikaletan ere ager daiteke “bola” deritzon hori. Odolak urduritasuna eragiten duten nerbioak gorputz guztian zabaltzen ditu eta bertigoa sendatzeko nerbioak bertatik desagertu behar dira.
           

Gaixoa emakumea den kasuetan, hilekoarekin badago masajerik egin behar ez dela jakitea garrantzitsua da, egun horietan odola mugitzen ari delako. Tratamendua egiteko kontuan hartzeko baldintza da hilekoarena eta ez da gezurrik esatea komeni. Okasio horietan pare bat egun edo hiru egunez zain egotea da onena, hilekoa pasatzen den arte itxarotea alegia.

Hego haizea denean gehiago erasotzen du “bola”-k eta ekaitza badago okerragoa izaten da, ekaitzak urduritasunean gehiago eragiten baitu.

             

             

Sendabidea zorrotz bete behar da osatua izan nahi bada. Egun batean tratamendua egin eta gero, biharamunean atseden hartu behar da eta hurrengo egunean berriz osabideari ekin. Beraz, 1, 3 edo egun bakoitiz jarraitzen da prozedura, hots, bi egunean behin, ahalik eta eragozpena desagertzen den arte. Arazorik gabe iraun dezake sendabidea jaso duenak urtetan, hiletan edo agian astetan zehar bakarrik.
                 

Ezkerreko besoa luzatu behar da

Tratamendua hasteko seinalea ezkerreko besoak adierazten du, bihotzaren azpiko heste lodi inguruan “bola” hori agertu bada, besoa laburtu egin baita. Hau gaixoari bi besoak gorantz luze ipinita ikus daiteke eta ezkerrekoa laburragoa dela antzeman dezake petrikiloak.

         

Jarraian, gaixoak gorputza lasai daukalarik, bular aldean besoak gurutzatzen zaizkio, sendagileak atzetik heltzen du eskuetatik eta besoetatik tira egiten du atzerantz, gorputza pixka bat estutuz. Hiru alditan hiruna tiraldi egiten dira, hasieran eskuineko besoa gainetik gurutzatuz, ondoren ezkerrekoa eta azkenik eskuinekoa berriro ere, nahiz eta “bola” ia beti lehenengoan ateratzen den. Gurutzapenak bukatzean besoak luzatzen zaizkio gorantz eta bi besoen luzera bera dela egiaztatzen da.
             

Gero, sabela aztertzen da. Eskuez tripa igurzten da ukendu batez eta “sapoa” bihotz azpitik sabelaren beheko eskuineko iskinera eramaten da hatzen bidez poliki-poliki jaitsiz. “Bola”-k ibilbidean zehar soinuak egiten ditu: kri-kro. 
         

Amaitzeko, alkohol, usin edo antzeko likido batez garbitzen da sabeleko larruazala eta hurrengo egunera arte atseden eman behar zaio gorputzari. Pertsona osatu egin da.

             

"Sapoa" bihotz azpitik sabelaren beheko eskuineko iskinera eramaten da

            

Urduri jartzean, atsegina ez den zerbaiten aurrean edota atsekabe bat dela eta, normalean jateari uzten diogu, ez baitugu adorerik izaten. Kasu horietan “bola” berriro ager daiteke eta aurretik zeukan lekura atzera buelta daiteke. Azterketa garaietan gehiago erasotzen du bihotzaren azpian sartuz eta huraxe izaten da jateko gogoa piztea uzten ez duena.
         

Jateari ez lagatzea oso garrantzitsua da sendabide honetan, tratamendu honek ez baitauka sendagairik eta jaten duguna baita arrakastaren botika bakarra. Urduritasuna dela eta, urdailean gasak eratzen diren arren, hauek hartzen duten gune txikia izan ezik gainerako guztia libre dago digeritzen ditugun elikagaietarako. Horregatik, “bola” edo “sapoa” agertzerik nahi ez bada, jateari ez uztea gomendatzen da.

     

        

                       

Mila esker Nerea Aguirre, Maite Aguirre, Eneritz Alonso eta Iñigo Aranguren.

Plantaina

Plantago lanceolata L., Plantago major L., Plantago media L.

Llantén (gaztelaniaz)

Plantain (frantsesez)

                  

Plantaina asko daude, baina hiru ditugu ezagunenak: handia, ertaina eta txikia. Plantaina ez ezik, zain-belarra, ezpata plantina eta zorne belarra ere deitzen diote zenbait tokitan.

Plantaina mota bakoitzaren hostoak eta loreak ezberdinak dira. Hosto luzekoa da plantaina txikia (P. lanceolata); hosto zabalekoa, handia (P. major); eta hosto zabal baina txikia du ertainak (P. media).

Lanceolata deritzona hosto luzea izaten da, ezpata itxurakoa, eta bertan zainak ikus daitezke goitik behera. 3-7 zain paralelo izaten dira horiek. Hosto guztiak lur azpiko sustrai beretik jaiotzen dira, eta arrosetan bilduak aurkituko ditugu.

Zurtoin luze bat izaten dute, hostoa bera baino luzeagoa. Udaberrian loratzen da eta uda guztian aurki daiteke horrela. Loreak zurixkak dira. Buruxka zilindrikoa osatzen dute.

Euskal Herrian oso ezagunak dira landare horiek. Hosto luzeko plantaina erabiltzen da gehien. Aspaldidanik oso erabilia. Ziurrenik, landarerik ezagunenetako bat izango da hau, beste zenbaitzuekin batera.

Plantaginazeoen familiakoa.

                    

Plantaina

            

ZERTARAKO ETA NOLA: Katarroak sendatzeko erabiltzen da batez ere.

Katarroa, eztula, arnasbideko gaixotasunak, eztarria hartua, marranta edota faringitisa edukiz gero, plantaina infusio edota jarabeak har daitezke. Edateko ez ezik, gargarak egiteko ere erabiltzen dira infusioak.

          

Hona hemen beste hainbat erabilera: zauri txikiak ixteko, erredurak, herpesa, zomorroen hozkadak sendatzeko… Kasu horietan, landarea hartu eta, txiki-txiki egin ondoren, zuzenean jarri behar den tokian; hau da, kataplasmak egin. Egunean bi edo hiru aldiz aldatu kataplasma. Ur irakinetan minutu batez egin eta gero, hostoak beharrezko tokian aplikatzea eta gero zapi batekin biltzea da beste aukera bat.

Odoluzki edo almorranekin ere berdin egin dezakegu. Kataplasmak.

Hortzoi odoltsuak, haginetako mina edota ahoko bestelako arazoren bat edukiz gero, ahoa infusioarekin garbitu edo gargarak egin.

         

Belarriko mina denean, plantaina landare batzuk hartu, ondo garbitu, eta txiki-txiki egin. Ondoren, ur pixka bat bota. Oihal batean hartu dena eta erabat estutu, ahalik eta zuku gehien ateratzeko. Zuku horren tanta pare bat bota belarrian. 24 orduan erabil daiteke zuku hori. Berriz behar izanez gero, berria egin behar da.

Betxindorrik edo konjuntibitisik badugu, edota begiak handituta edo nekatuta baditugu, plantaina infusioekin garbitu. 40 gramo plantaina behar dira ur litroko. 3 minutuz irakin eta erabiltzeko moduan izango dugu. Nahi izanez gero, arrosa urarekin nahasi.

Beherakoa mozteko ere erabiltzen da. 30 gramo hosto litro bat uretan irakin eta minutu pare bat utzi estalita. Gero, ondo iragazi eta egunean 2-3 basotxo hartu.

               

NOIZ ETA NON BILDU: Hostoa da erabiltzen dena. Plantaina zelaietan, bide ertzetan eta lur landuetan aurkituko dugu, besteak beste. Lehortu nahi izanez gero, udan bildu, erabat loratua dagoenean, eta itzalean jarri. Behin lehortu eta gero, oihaltxoetan gorde urte guztirako.

JAN: Ez dago plantaina jateko ohitura handirik, baina jangarria da. Nahi izanez gero, entsaladan gordinik, edo egosi eta beste barazkiekin batera jan daiteke.

OSAGAIAK: Muzilagoak, taninoak, C bitamina, potasioa, gatz mineralak…

            

Plantainaren lore zurixka

                

ZER EGIN: Jarabeak, infusioak, ukenduak, kataplasmak, zukuak, tinduak…

PLANTAINA UKENDUA (zauriak ixteko, eta zomorroen hozkadak, psoriasia eta abar sendatzeko): 40 gramo baselina, 20 gramo argizari, 40 gramo plantaina infusio eta beste 40 gramo plantaina hosto nahasi su baxuan. Den-dena urtutakoan, sua itzali, hostoak kendu, ondo iragazi eta ontzitxoetan jaso.

INFUSIOA: 25-30 gramo plantaina belar erabiliko dugu ur litroko, eta 3 minutuz irakingo dugu.

KATAPLASMAK: Plantaina 5-6 hosto handi txiki-txiki egin, oihal batean bildu, eta behar den tokian jarri egunean 2-3 aldiz.

JARABEA (katarroa, eztula eta eztarriko arazoak sendatzeko, egunean pare bat koilarakada txiki har daitezke lauzpabost egunean): 300 gramo plantaina hosto, 150 gramo ezti eta ur pixka bat su baxuan berotzen jarri, likido lodi bat egin arte. Iragazi eta epeltzen denean kristalezko ontzitan sartu.

LANDARE HAUEKIN ERABIL DAITEKE: Eukaliptoa, malba, eztul-belarra, artzain-zakua, intsusa, berbena, asuna edo osina…

            

Gaixotasunak sendatzeko herritar erak

Gaurkoan azalduko dizuedan informazioa nire amonaren bizipenetan oinarritutakoa da batik bat. Bere aipamenak gure herriko gaixotasunen sendabide eta sendabelarren erabileraren ohituren kontaketak dira. Organismoaren atal bakoitzari dagozkion sendatzeko moduak bildu ditut eta era ordenatuan egituratuta eskaintzen dizkizuet. Halaber, Jose Migel Barandiaran euskal antropologoaren gaixotasunei buruzko liburua erabili dut argibideak gehitzeko.

         

Arnas aparatua

Kukutxeztula

Arnas aparatuarekin zerikusia duten gaixotasunen artean lehenik tosferina da esanguratsuena. Kide batek tosferina (kukutxeztula -txakur-eztul-etik dator- edo kokutuxa) zuela antzematen zen azaleko granoak baldin bazituen. Gaixotasun hau identifikatzean gaixoari beroa ematen zitzaion ohean zegoelarik. Gaixoa egoera honetan mantentzen zen etxean egun batzuetan zehar, ezer berezirik hartu gabe. Jose Migel Barandiaranek bere liburuan azaltzen duen moduan, metodo ezberdinak erabil zitezkeen, karakolen baba edo zukua, gaixoari edateko emanez. Amabirjina belarra ere erabiltzen zen beste kasu batzuetan. Norbaitengan anginak agertuz gero, eztarria olioz garbitzen zen eta ondoren, trapu batez estaltzen zen lepoa. 

             

Katarroa ere maiz agertzen zen familiakoen artean eta horrelako kasuetan, ardo beroa oso sarri erabiltzen zen metodo ona zen eta bestela esne beroa pattarrarekin. Lepoan oihalezko poltsa bat ere jartzen zen barnean gari edo errauts beroa izanik. 

          

Beste batzuetan aldiz, plantio-belarraren infusioak ere hartzen zituzten, katarroa sendatzeko ona baita. Belar ale batzuk uretan irakiten ziren 3 bat minutuz. Enplastuak ere oso erabiliak ziren gaixotasun honetan. Oliba oliotan txikitutako eskukada bat berbena-landare jartzen zen padera batean, erre gabe, baina pixka bat berotuz. Ondoren, arrautzaren zuringoa botatzen zitzaion zartaginera eta bildu egiten zen, tortilla antzekoa eginez. Hori zapi baten gainean ipini, bildu eta minbera zen tokian jartzen zen, ahalik eta beroen. Gehienetan bularrean ipintzen zen edo sinusitisa zegoen lekuan. Jartzen zenean, egun bakoitiz egon behar zuen bertan, hau da, 1-3-5-7 egunez; eta astebete gehienez. Honelaxe kentzen zuten katarroa. Pasmo-belar, mostaza eta kamamilarekin ere sarri egiten zen, prozesu bera jarraituz.

          

Dermatologia

Azaleko gaixotasunen artean lehenik txarranpina (elgorria) dugu, granoak ziren bere sintoma nagusia eta sendabidea, beroa ematea zen, etxean egonez ezer hartu gabe. Beste gaixotasun dermatologiko arrunt bat barizela zen, “viruela loca” gisa ezaguna adinekoen artean. Kasu honetan eria zegoen logelako lanpara estali egiten zen gaixoa ilunpean mantenduz eta argi gorri batez soilik argiturik. Era honetan mina kentzen zela sinesten zen eta ohean bero mantentzeko aholkua egiten zen.

              

Norbaitengan kaliza agertzen zenean, azala baratxuriz igurzten zitzaion eta ondoren baratxuria ezkutatu egiten zuen beste pertsona batek. Beste batzuetan baratxuria erabili ordez txanpon bat maneatzen zen J.M. Barandiaranen arabera. Kaliza txanpon  batez igurtzi ohi zen eta ondoren gutun azal batean sartuta, bide gurutze batean uzten zen, era honetan bertatik pasatzen zen hurrengoak txanpona jasotzen bazuen kalizak sortuko zitzaizkion. Belar batzuez igurtzita ere konpon zitekeen arazoa, horien artean kalitzabelarra, erreka ondoan hazten dena.  

Azaleko zauri arruntentzako tipula erabiltzen zen, azal zaurituaren gainean kokatuz.

            

Ibileragile aparatua

                                                                                                                                    

Espartzua eta adreilua

Gorputzeko edozein tokitan mina zenean alpargata 
zola (espartzua) edo adreilua erabiltzen zen. 
Gehienetan lunbagoa izaten zenean egiten zen, 
bizkar edo alboetako mina sendatzeko hain zuzen 
ere, Barandiaranek idatzi moduan. Alpargata zola 
edo adreilua garbitu eta berotu ostean, zapi batean 
bilduta minberatua zen gorputz atalean kokatzen 
zen eta  bero mantentzen zuen zonalde hori.

         

            

Liseri aparatua

Atal honetako arazoen artean betekada oso arrunta zen. Horrelakoetan aiuta edo “lavativa” bat sartzen zen ipurtzulotik, hau da, ur epela eta olio tanta batzuk. Honek kaka egiteko gogoa eragiten zuen. 

Haizeak ere ohikoak ziren. Haurrak haizeak zituenean anis-aleak ematen zitzaizkion, helduek ordea kamamila hartzen zuten; gerezi-baxa, mertxika edo lizar hostoaz eginiko infusioa ere har zitekeen.

Zizareak izanez gero, kopeta eta eskugainak baratxuriaz igurztea zen sinesmena.

           

Odontologia

Ahoko zauriak sendatzeko iodo tintura deitutakoa erabiltzen zuten, substantzia hori urdina zen eta berari esker bi egun ingurutan desagertzen ziren aho eta ezpainetako zauriak.

         

Zauriak

Azaleko zauriak sendatzeko ohikoena plantaina erabiltzea zen, plantio-belarra, bortzaina edo ardi-mihi-belarra alegia. Landare honen hostoak osorik edo puska txikitan zatituta azaleko irekiduretan jartzen ziren, batez ere oineko behatz artean sortzen zirenetan. Beste batzuetan oin zolako atal minberatuetan  ere jartzen zen plantain hostoa bilduta eta horrela mantentzen zen bizpahiru egunetan, berriz ere normaltasunez ibiltzeko gai izan arte.   

Jose Migel Barandiaranen “Recetas y remedios en la tradición popular vasca” liburuak dio enplastua erabiltzen zela min gehienak kentzeko.

Tipula ere erabiltzen zen azalean sortutako zauriak ixteko.
                      

Zauria eta plantaina

            

Zentzubideak

Belarriko mina izaten zenean olio epelaz bustitako kotoia ipintzen zen belarrian. Ikusmenari dagokionez, “begiak ixten zirenean”  kamamila urez bustitzen ziren, begiek azkura eragiten baitzuten. 

Buruko min kasuetan ozpinez bustitako zapi heze bat ipintzen zen kopetan. Beste erremedio bat odolustua egitea zen, honela odola baretu egiten zen.

         

Zirkulazioa

Presio arteriala jaisteko pasmo-belarra erabiltzen zen.

Osin eta alpiste freskoa hartu eta irakiten zegoen uretan egosten ziren ere tentsioa jaisteko. Ondoren hiru egunez hartzen zen infusio hau eta azkenik, astean behin, tentsioa nolabait normaltzen zen arte.

              

Esklerosi anizkoitza, hezueria eta psoriasia

Esklerosi anizkoitza
                    

Onuragarriak: Mediterraneoko dieta askotarikoa, astean gutxienez hiru aldiz arrain urdina janez. Koipe monoinsaturatuak: oliba olioa, ahuakatea, fruitu lehorrak (kakahueteak, intxaurrak, hurrak, almendra edo arbendolak eta abar). Nukleoproteinek azido urikoa ekar dezakete, baina asko hartzeak nerbioen mielina babes dezake; azido urikoak peroxinitritoa indargabetzen du, gorputzean sortzen den substantzia bat, toxikoa nerbio sistema zentralarentzat. Arrain urdinak, itsaskiak eta garagar legamiak nukkleoproteina asko dute. Gainera, arrain urdinak omega-3 koipeki antiinflamatorioak ditu, baina arrain handirik ez da jan behar (atuna, hegaluzea eta abar), merkurio asko baitute: pilatuz joaten den metal astun bat da, luzera begira toxikoa. Jogurta, esneki hartzituak eta beste probiotiko fresko batzuk. Substantzia antioxidatzaile askoko jangaiak: barazkiak, frutak, fruitu lehorrak, irin osoko ogiak, bihi osoko laboreak, lekaleak eta abar.
              

Kaltegarriak: Koipeki saturatuak: hirugiharra, hestebeteak, txerri gantza, esnegaina, gurina, gaztak, esneki osoak (gaingabetu gabeak), kokoa, palma olioa. Palma olioa asko erabiltzen dute ontziraturiko gozoak eta beste egiteko, eta etiketan ezkutaturik egoten dira, “landare olio” edo “landare koipe” gisa. Omega-6 koipeki poliinsaturatuak: hazi olioek horrelako asko dituzte; esaterako, ekilorearenak, artoarenak eta abarrek. Trans koipeak (margarina, gozo industrialak). Edari alkoholdunak.
                 

Beste jakingarri batzuk: Beta interferonak on egiten du, eta garrantzitsua da lehenbailehen hartzen hastea. Maiz ariketa fisiko neurritsua egiteak immunitate sistemako defentsak indartzen ditu, eta ahalegin nekagarriak egiteak, aldiz, ahuldu. Fisioterapia. Ez dira komenigarriak muturreko tenperaturak: ez hotz handia eta ez bero handia. Harvardeko Unibertsitateko talde batek egiaztatu du B hepatitisaren kontrako txertoak hiru halakotzen duela esklerosi anizkoitza izateko arriskua (Neurology, 2004ko iraila). Arrasto argi batzuen arabera, badirudi garbitasun gehiegizkoak eta asepsiak esklerosi anizkoitza izateko arriskua handitu dezakeela. Antibiotikorik ez da hartu behar, ezinbestekoa ez bada, behintzat. Eztainu trietilenoa toxikoa da nerbioen mielinarentzat.
                        

Esklerosi anizkoitza

              

Hezueria eta azido urikoa
               

Onuragarriak: Arrautza, esne eta barazkiz osaturiko dieta, zuntz ugarikoa, edo Mediterraneokoa, arrain gutxirekin. Ur asko edatea komeni da –egunean sei basokada- eta ur askoko jangaiak hartzea: frutak, barazkiak, jogurtak eta abar; horri esker, azido urikozko harririk ez da sortuko giltzurrunean.
                

Kaltegarriak: Edari alkoholdunak –baita otorduetan harturik ere-, purina askoko jangaiak (arrain urdinak, barrunbeak, haragi estraktuak, salda, muskuiluak, arrain arrabak, garagar eta torula legamia, haragiak eta arrainak). Omega-6 koipeki poliinsaturatuak, hazi olioetan ugari daudenak (ekilorea, soja, artoa, mahats haziz eginikoa eta abar). C bitamina duten osagarriak. Sodio gutxiko elikadura; ez egin gatzik gabeko dieta, bestela ezin kontrola daitekeen hipertentsioa izanez gero bakarrik.
            

Beste jakingarri batzuk: Egin ariketa fisikoa, maiz eta neurrian, eta kontrolatu pisua, tentsio arteriala eta odoleko kolesterola. Hauek hezueri krisiak ekar ditzakete: betekadak, mozkorraldiak, baraualdiak, traumatismoak, operazio kirurgikoak, ibilaldi luzeak, berun intoxikazioak, aspirina.
           
Eitb-ko Teknopolis saioan 2009.urteko urtarrilaren 14an Hezueriari buruz aritu ziren, bideo honetan ikus daitekeen moduan:

       

                  

                  

Psoriasia
                 

Onuragarriak: Arrain urdina (omega-3 koipekiak). Fruta eta entsaladak, hosto berdekoak. Azido foliko eta B12 bitamina askoko jangaiak (arrautzak, esneki gaingabetuak). Beste koipe osasungarri batzuk: oliba olioa eta fruitu lehorrak –neurrian jan gehiegizko pisua izanez gero-.
            

Kaltegarriak: Koipeki saturatuak (haragiak, hirugiharra, hestebeteak, gaztak eta koipea duten esnekiak, kokoa, gozo industrialak); trans koipeak (margarina eta gozokiak). Omega-6 koipekiak (hazi olioak).
              

Beste jakingarri batzuk: Pisua, estresa, tabakoa eta azaleko lesioak kontrolatu beharra dago. Eguzkiarekin, hobera egiten du, oro har, azal argiko zenbaitengan izan ezik: horiei okerrera egin diezaieke.

           
Eitb-ko Teknopolis saioan 2007.urteko azaroaren 25ean Psoriasiari buruz aritu ziren, bideo honetan ikus daitekeen moduan:

       

 

          

Azeri-buztana

Equisetum arvense L., Equisetum telmateia L.

Cola de caballo, Equiseto mayor (gaztelaniaz)

Prêle des champs, Grande prêle (frantsesez)
                    

Bizilekuaren arabera, hainbat tamainatako azeri-buztanak aurkituko ditugu, txiki-txikiak edota oso handiak.

Bi zurtoin mota izaten ditu, bata emankorra, eta antzua bestea. Emankorra neguan eta udaberri hasieran azaltzen da, ez du hostorik izaten eta burua du amaieran. Antzua, aldiz, udan ateratzen da, emankorra hiltzearekin batera. Landare berezia da, zurtoina zatika-zatika adabegiak balitu bezala hazten da, eta horietatik pinuen antzeko hosto fin asko ateratzen dira.

Zurtoina barrutik hutsa izaten da.

Zenbait lurraldetan kobrea eta eztainua garbitzeko eta ontziei distira emateko erabiltzen dira hostoak. Horregatik, eztainu-belar ere deitzen diote batzuek.Euskal Herrian oso ezaguna eta erabilia da azeri-buztana. Sendabelar ezagunenetakoa da.

Ekisetazeoen familiakoa da. Arvense eta telmateia espeziez gain, familia honen barruan beste hainbat “equisetum” mota daude: fluviatile, sylvaticum…
                    

Azeri-buztana

       

ZERTARAKO ETA NOLA: Zurtoina eta adartxoak erabiltzen dira. Propietaterik ezagunena pixeragile izatea da, likidoa galtzeko, argaltzeko eta hanketako hantura sendatzeko lagungarria da. Diuretikoa da. 40 gramo landare lehor egosi 15 minutuz litro erdi uretan eta egunean 3 aldiz hartu. Goizean, eguerdian eta gauean.

Pixabideak garbitzearekin batera, odola ere garbitzen du, bai eta larruazaleko arazoak gutxitzen laguntzen ere.
              

Beste propietate garrantzitsu bat organismo ahulak mineralizatzen laguntzea da. Anemia kasuetan, adibidez.

Odoljarioak mozteko ere oso ona da; sudurreko odoljarioak, odoluzkiak, hileko oso odoltsuak, giltzurruneko eta maskuriko odoljarioak… Ikusten den bezala, odoljarioak barnekoak nahiz kanpokoak izan daitezke. Horretarako, 50 gramo azeri-buztan landare lehor ordu erdiz egosiko ditugu litro erdi uretan. Barruko odoljarioetan egunean 3-4 basotxo edan eta, kanpokoetan, ur egosi horretan bustitako gasa batekin garbitu odoljarioak; sudurreko odoljarioei dagokienez, gasa sudur zuloetan sartu. Ur hori ere sar daiteke sudur zuloetatik. Eskuan hartu eta arnasgoratu.
                

Larruazaleko arazorik izanez gero, zauriak, ekzemak, ultzerak, onddoak, herpesak eta abar, hostoak txiki-txiki egin eta enplastu moduan jarri, horiek ixteko eta sendatzeko gaitasuna baitu. Beraz, orbaintzeko ere bada.
         

Eztula, katarroa, bronkitisa eta abar sendatzeko, 30 gramo landare egosi litro erdi uretan 20 minutuz, eta egunean 3 basotxo edan.

Eztarriko arazoak, laringitisa, ahoko infekzioa, aftak edota txantxarra edukiz gero, gargarak egin. 10 gramo azeri-buztan ur baso handi batean irakin, eta horrekin egin gargarak. Beharrezkoa bakarrik egosi, aldi bakoitzean.

Garai batean, tuberkulosia sendatzeko erabiltzen zen batez ere.
            

NOIZ ETA NON BILDU: Toki hezeak, erreka inguruak, bide ertzak eta leku laiotzak atsegin ditu. Udan eta udazkenean bil daiteke eta, lehortu ondoren, urte guztirako gorde ontzi edo oihaltxo batean.
            

JAN: Azeri-buztana jateko ohiturarik ez dago, baina ez da jateko txarra. Salda mineralizatzaileak egin daitezke azeri-buztan hostoekin.
          

SALDA MINERALIZATZAILEA (5-6 pertsonarentzat): 50 gramo asun, 50 gramo azeri-buztan, kombu alga tira bat, tipula bat, porru bat, ziazerba pare bat, kalabaza pixka bat, azenario bat, arbi txiki bat, apio pixka bat eta litro erdi edo bi litro ur (barazki kantitatearen edo tamainaren arabera).  

     Bi aukera ditugu:

1.- Salda egiteko, dena batera egosten jarri ordu erdiz. Barazkiak kendu. Egunean 3 aldiz hartu: goizean baraurik eta, gero, bazkaldu eta afaldu aurretik.

2.- Zopa egitea da barazki hauek jateko beste aukera. Horretarako, azeri-buztana, asuna eta kombu alga egosiko ditugu 20 minutuz uretan. Bitartean, barazki guztiak fin-fin moztu eta kazolara bota. Dena beste 10 minutuz irakin. Zopa egina dagoenean eta, nahi izanez gero, salda koilarakada pare bat hartu ontzi batean, eta bertan jale bakoitzeko miso koilarakada txiki bat urtu. Urtutakoan, zopari bota.
            

OSAGAIAK: Silizea, potasio gatzak, azido ekisetikoa, taninoak…
               

Salda mineralizatzailea

           

ZER EGIN:

BARATZEA DUEN JENDEARENTZAT: Azeri-buztanarekin baratzeko zenbait xomorro akabatzeko eta barazkiak mineralizatzeko botika bat egin daiteke. Ontzi batean azeri-buztana urez estali; nahi izanez gero, euli urarekin egin daiteke. Egunero ondo-ondo nahasi 8-9 egunez, ur guztia usteldu arte. Usteldu ondoren, 3 parte ur eta botika horretatik parte bat nahasiko ditugu. Makila batekin-edo minutu batez dena behar bezala irabiatu eta fumigadore batekin baratzean bota, 2-3 egunetan.
              

BAINUAK: Pixabidetako infekzioa badugu, mina arintzeko edo lasaitzeko: 100 gramo azeri-buztan gau guztian utziko dugu bi litro uretan beratzen. Hurrengo goizean, egosi eta 10 minutuz utzi beratzen. Ondo iragazi ondoren, ur hori bainuontzian edo palangana batean bota. Gure giltzurrun zonaldea estali arte ur epela botako dugu. 10-15 minutuz egon ur horretan. 2 egunetik behin edo egin daiteke, mina baretu artean.
              

INFUSIOAK: Ur litroko 30 gramo irakin 15 bat minutuz, eta egunean 2-3 basotxo edan.
             

LANDARE HAUEKIN ERABIL DAITEKE: Kamamila, artzain-zakua, milorria, zolda-belarra, asuna.
                

BITXIKERIA MODUAN: Landare hau oso antzinakoa da, landare primitiboa dela esan daiteke. Badirudi, duela milioika urte, 400 milioi urte, gutxi gorabehera, toki askotan azeri-buztan baso ederrak zeudela.